نقد فیلم گذشته

"هوالقاضی"

نگاهی گذرا به فیلم " گذشته" ساخته اصغر فرهادی

{مقصر کیست!؟}

ششمین فیلم اصغر فرهادی در ادامه دغدغه های همیشگی این فیلمساز معتبر، خوش فکر و صد البته جهانی سینمای ایران، بر بستر روابط زناشویی و در لوکیشنی واقع در حومه ی شهر پاریس فرانسه ساخته شده است.

یک درام معمایی خوش ساخت و قابل احترام -که همچنانکه از عنوان آن پیداست- قرار است ماجراهایی را برای مخاطبان جدی خود نقل کند که در گذشته و پیش از ورود به دنیای فیلم و جهان شخصیت های قصه رخ داده است؛ ماجراهایی که امروزِ آدم های قصه را دستخوش تغییر و تحولات اساسی نموده است.

"گذشته" به سانِ دو اثر شاخص قبلی فیلمساز خود یعنی شاهکار درباره الی و فیلم اسکاری جدایی نادر از سیمین، قضاوت کاراکترهای خود و بدنبال آن، قضاوت مخاطب را به چالش می کشد و دادگاهی پنهانی بدون حضورِ قاضی بین آدم ها برپا می کند.

 مهمترین نکته در درام پردازی فرهادی این است که ابدا به نفع یا به ضرر شخصیت خاصی از قصه ی خود جهت گیری نمی کند؛ بعبارتی دیگر برخلاف برخی همکارانش، بر مسند قضاوت نمی نشیند و حکم قطعی صادر نمی نماید بلکه روایتــش را آنچنان سیال و رئال پیش می برد که گویا هریک از کاراکترهای داستان سهمی در وقوع ماجرای مرکزی فیلم دارند و ابدا هیچ کس مطلقا مقصر نیست؛ در واقع هر آدمی بنا به موقعیت ویژه ی خود در درام، جنایت مرکزی قصه را رقم می زند.

اگر در "درباره الی"کاراکتر الی به شکلی غریب و مرموز ناپدید شد، همه ی آدمهای دور و بر این دخترک مظلوم به نوعی مقصرند؛ از نامزد ظاهرا عاشقش گرفته تا دوست صمیمی اش- سپیده- که او را به سفر شمال دعوت کرده است و تمامی همسفران الی که با طعنه و کنایه و ریشخندهای خود، وی را آزردند و حتی احمد که خواهان ازدواج با الی بود...

اگر در "جدایی نادر از سیمین" بچه داخل شکم راضیه – خدمتکار- سقط شد، همگان مقصرند هرچند این شک تا آخر فیلم پابرجا باقی بماند. از خودِ این زن مذهبی پایین شهری گرفته که بی اذن شوهرش، جهت کار پا به خانه نادر و سیمین گذاشته تا سیمین که خانه همسرش را ترک گفته و نادر که بدلیل شرایط وخیم پدرش، راضیه ی باردار و ظاهرا متهم را از خانه ی خود بیرون رانده و توجهی به قسم خوردن وی نداشته است. حتی حجت – شوهر بدهکار راضیه- که بی عفتی در کلامش موج می زد و معلم قصه هم از این تقصیر مبرا نیستند.

حال و در "گذشته" هم مخاطب دگرباره اما نه به شکلی تکان دهنده و درگیرانه، با یک جـنایت مرکزی بعنوان هسته اصــلی درام روبرو می شود: خودکشی سلین.

این درحالیست که برخلاف وقایع اصلی دو فیلم مذکور، در اینجا این حادثه ی مرکزی در متن فیلم روی نمی دهد بلکه پیشتر از این ها و دور  از چشمان تیزبین مخاطبِ آثار باشکوه فرهادی، رخ داده است؛ شاید 8-7 ماه قبل تر از لحظه ای که فیلم با سکانسی تماشایی و انتظارگونه در فرودگاه آغاز می شود.

 به بیانی دیگر، در فیلم "گذشته" قرار نیست تماشاگر مستقیما با رویداد یا حادثه ای مواجه شود بلکه حکم بر این است که راز معمای جنایتی را که در گذشته به وقوع پیوسته، کشف نماید و در این مسیر پر پیچ و خم جستجو، با خلق و خوی و فرهنگهای متفاوت و بعضا متضاد آدمهای قصه ارتباطی تنگاتنگ پیدا کند.

از قضا، این اثر ایرانی- فرانسویِ اصغر فرهادی- مثل تمامی فیلمهایی که در ایران ساخته- بر مبنای فیلمنامه ای ارژینال، منسجم و سرشار از جزئیات شکل گرفته است و اجرای استاندارد و قابل توجهی هم دارد هرچند فیلم از منظر روایتی که فیلمساز برگزیده، ضربه مهلکی بر پیکره آن وارد گشته است؛

بدین معنا که این نوع قصه معمایی و تا حدودی جنایی به شدت نیازمند روایت مدرن غیرخطی و استفاده از فلش بک های متعدد است که متاسفانه کارگردان عامدانه، روایت خطی مستقیم و کلاسیک را بکار بسته است و همین عامل باعث شده که حجم اعظمی از درام بر پایه ی گفتگوهای دونفره بین شخصیت ها در موقعیت های مختلف داستانی استوار شود به گونه ای که به شکلی قطره چکانی، ذره ذره و لایه لایه از پرده ی معما کنار زده شود و حقیقت عریان گردد.

لذا علیرغم فیلمنامه منسجم و قدرتمندِ "گذشته" و کارگردانیِ جزئی نگرانه و ژرف فرهادی، بعلت عدم شکل گیری کلیتی مستحکم، از اثرگذاری شگرف آن کاسته شده و حجابی بین مخاطب و اثر شکل می گیرد. حتی پایان بندی شکوهمند فیلم که با فرمت سکانس- پلان و با ریتمی ملایم و عاشقانه در بیمارستان برداشت شده و عمیقا بر خلاف پایانبندی جدایی نادر از سیمین، بر پیوند و اتحادِ رابطه زناشویی تاکید می ورزد، کمکی به ثبت یک شاهکار و یک اثر ماندگار بر پهنه تاریخ سینما نمی کند.

زندگی صحنه ی یکتای هنرمندی ماست. هرکسی نغمه ی خود خواند و از صحنه رود. صحنه
پیوسته به جاست. خرم آن نغمه که مردم بسپارند به یاد...

نگارنده : ایمان آئینه دار

92/10/15